kujawiak
nauka tańcaKujawiak to taniec trójmiarowy wykonywany w parach, utrzymany w tempie od umiarkowanego do żywego i rytmice mazurkowej z wyraźnym tempo rubato, tańczony elastycznym krokiem w przód lub wirowo z zastosowaniem licznych elementów ozdobnych w zakresie ujęć i kroków akcentowanych, dobieranych na zasadzie improwizacji. W formie narodowej to taniec w tempie spokojnym, wzorowany na wiejskich tańcach z terenu Kujaw, przyjęty przez warstwy wyższe w ciągu XIX wieku i poddany stylizacji w estetyce salonowo-scenicznej z podkreśleniem zalotnego charakteru, a następnie obudowany ideologią narodową, standaryzowany i popularyzowany w skali kraju.
Niewiele wiemy o przeszłości kujawiaka. Jak stwierdza Danuta Idaszak, kujawiak wyłonił się z gatunku mazura nie wcześniej niż pomiędzy 1750 a 1830 rokiem[1]. Jednak żadne źródło sprzed XIX wieku nazwy tańca nie wymienia, choć w społeczności chłopskiej wiejski kujawiak był zapewne wykonywany. Do świadomości klas wyższych zaczął stopniowo docierać dopiero od drugiej ćwierci XIX wieku. Nazwę „kujawiak” na określenie gatunku tanecznego po raz pierwszy wymienił Feliks Jaskólski w utworze Pasterze na Bachorzy. Sielanki kujawskie z 1827 roku[2]. Pod wpływem poematu Jaskólskiego nazwę gatunku kujawiaka wymieniał też Łukasz Gołębiowski w dwóch swoich pracach: Lud polski, jego zwyczaje, zabobony[3] z 1830 roku oraz Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach[4] z 1831 roku. Współcześnie pracom Jaskólskiego i Gołębiowskiego powstały też pierwsze mazurki Fryderyka Chopina, które częściowo utrzymane są w stylistyce kujawiakowej i znakomicie oddają idiom taneczny kujawskich tańców[5], zaobserwowanych przez kompozytora w latach 1824-1825[6]. Kujawiakowy charakter ma też zapis nutowy pieśni O cóżżeś się zadumała, udokumentowanej przez Kazimierza Wójcickiego w zbiorze Pieśni ludu Białochrobatów, Mazurów i Rusi z nad Bugu z 1836 roku[7]. W 1841 roku Leon Zienkowicz w swojej pracy poświęconej głównie ubiorom mieszkańców przedrozbiorowej Rzeczypospolitej określił kujawiaka jako nacechowaną regionalnie kujawską odmianę mazurka, której specyfika polega na dominacji molowej tonacji w warstwie muzycznej[8]. W ten sposób taniec ten w ciągu kolejnego dwudziestolecia traktowało większość kompozytorów (Ignacy Dobrzyński, Edward Łodwigowski, Kazimierz Łada, Ignacy Komorowski, Wojciech Osmański, Henryk Wieniawski) i publicystów (Karol Czerniawski[9], początkowo też Oskar Kolberg[10]), łącząc cechy muzyczne (rytmy i tempa) kujawiaka i oberka w jedną całość.
Odkrycie istoty kujawiaka dokonało się dzięki ziemiaństwu kujawskiemu. Wielkie znaczenie miały tu przede wszystkim opracowania ludowych kujawiaków autorstwa Mieczysława hr. Miączyńskiego, których pierwszy zeszyt ukazał się w połowie 1845 roku[11]. Nieco wcześniej Oskar Kolberg zaczął komponować swoje kujawiaki i dokumentować muzykę kujawską[12]. Z Kujawami związany był również Józef Bliziński[13], który swymi relacjami zainteresował ojca polskiej etnografii tańcami kujawskimi[14]. Dzięki opisom Oskara Kolberga zawartym w drugim tomie monografii Kujaw z 1867 roku wiemy, że kujawiaka (zwanego często oć, na odsib, na odsibkę, czyli od siebie, na prawo – 140-160 M.M.[15]) rozpoczynano trwającym kwadrans bądź dwa tańcem polskim (zwanym także polonezem, chodzonym, wolnym, okrągłym – 100-120 M.M.) lub wolnym (tzw. śpiącym lub chodzącym) kujawiakiem (120-140 M.M.). W parze chwytano się wzajemnie za boki. Po kujawiaku następował oberek zwany mazurem (także k'seb, na kseb, na ksóbkę, t.j. ku sobie, na lewo – 160-180 M.M.), podczas którego tancerz obejmował tancerkę prawą ręką w pasie. W niektórych wioskach na odwrót –na kseb tańczono kujawiaka, a oberek był tańczony na odsibkę.
U schyłku lat sześćdziesiątych XIX wieku, po upadku powstania styczniowego i zakończeniu żałoby narodowej, co zbiegło się z kolejną falą zainteresowań ludowością, kujawiaka zaczęto tańczyć na salonach. Ogólna charakterystyka tego tańca pojawiła się w podręczniku Tańce salonowe z roku 1879, autorstwa wywodzącego się także z Kujaw Arkadiusza Kleczewskiego[16]. Kujawiak pojawił się również w podręczniku Karola Mestenhausera[17], choć w tym przypadku był połączony z oberkiem. Tak też taniec ten wykonywano ówcześnie na balach, choć z reguły o wiele rzadziej aniżeli mazury, a nawet krakowiaki. Zresztą w przededniu I wojny światowej kujawiak zaczął znikać z programów „wieczorów tańcujących” i z publikacji.
Inaczej rzecz się miała na Kujawach, gdzie wielu ziemian zapraszało wiejskich muzykantów na dwory, wymyślało popisowe sposoby tańczenia (np. Jan Kłobókowski, członkowie rodziny Biesiekierskich, począwszy od Adolfa Biesiekierskiego, 1831-1881), a nawet projektowało ubiory służby czy też kostiumy karnawałowe wzorowane na ludowym odświętnym ubiorze kujawskim[18]. Dlatego nawet w okresie międzywojennym kujawiak był tu bardzo popularny, co zostało opisane przez Irenę Zabłocką-Bączkowską[19].
Szersze spopularyzowanie kujawiaka w formie tańca narodowego było jednak związane z przypisaniem temu gatunkowi nowych znaczeń i funkcji[20], co ostatecznie dokonało się w latach 1933-1934 dzięki działalności akademii wychowania fizycznego, szkoły i środowiska teatralnego, a ich śladem także zakładów wychowawczych i organizacji społecznych. W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku pojawiły się też instruktażowe opisy kujawiaka autorstwa Józefa Waxmana[21], Jana Ostrowskiego-Naumoffa[22] oraz Zofii Kwaśnicowej[23], nawiązujące głównie do praktyki salonowej. Józef Waxman w swoim opisie zaproponował wyłącznie polską terminologię, wymieniając następujące kroki kujawiakowe: zwykły, zwykły akcentowany, zwykły z ćwierćobrotem, półobrót w prawo, wiązany i półobrót w prawo, skrzyżny, hołubiec zwykły i hołubiec z półobrotem. Jan Ostrowski-Naumoff, wykorzystując opracowania Edwarda Kuryły, zaproponował odmienną od Waxmana terminologię oraz zestaw kroków: kołysany, obrotowy, podbiegany i stąpany. Autor rozbudował zasób podstawowych figur (śpiąca, przekorna, młynek kujawski, stracona, zalotna, zakończenie) oraz po raz pierwszy precyzyjnie opisał pozycje rąk i korpusu. Zofia Kwaśnicowa w swojej książce szczególny akcent położyła na rozdzielenie formuł charakterystycznych dla oberka i kujawiaka, którego – w jej przekonaniu – wyróżniały zestawy ozdobnych kroków akcentowanych[24].
Lata po II wojnie światowej w zakresie kujawiaka w formie narodowej przyniosły przede wszystkim serię publikacji Jadwigi Hryniewieckiej (1903-1988)[25], uzupełnioną książką Ireny Ostrowskiej[26]. W swej pracy z 1971 roku Hryniewiecka wymieniła: krok podstawowy w obrocie, krok podstawowy w przód, krok kołysany – do siebie i od siebie, krok krzesany z hołubcem, krok akcentowany, krok z akcentem na „dwa”, zakończenie. Wśród figur natomiast wymienia: obroty, niesiony (w tym przeplatany obrotami), kołysany, ozdobniki (krok krzesany z hołubcem, krok trzykrotnie akcentowany, krok akcentowany na „dwa”)[27]. Jednocześnie autorka wykazała się chyba największą inwencją w zakresie form scenicznych kujawiaka, wprowadzając m.in. falisty krok z półobrotem dla dziewcząt, skok z uderzeniem ręką w udo, podnoszenie dziewcząt, zawijany w głębokim przysiadzie dla chłopców[28], krok podstawowy w tył, krok akcentowany na trzy, krok w półprzysiadzie, półobroty na zmianę to w prawo, to w lewo, krok z dwoma hołubcami, krzesany i dwa hołubce, obrót z uniesieniem w przód nogi zgiętej, obrót z uniesieniem na zmianę prawej i lewej nogi w tył[29], chód w półprzysiadzie z pięty, dwukrotne uderzenie lewą ręką w lewą nogę, klaskany[30]. Z tego okresu za istotną należy uznać analizę porównawczą kroku podstawowego kujawiaka w wersji narodowej[31] z transkrypcją kroku podstawowego zapisanego podczas badań terenowych na Kujawach[32]. Zestawienia te uświadamiają nam nie tylko różnice między teoretykami tańca narodowego w podejściu i opisie, ale także różnice w konwencji ruchu tanecznego oraz operowaniu czasem muzycznym (zarówno w zakresie rytmiki, jak i agogiki) między dawnym środowiskiem wiejskim a środowiskiem miejskim.
Swoistym wyznacznikiem formy kujawiaka narodowego stało się opracowanie Czesława Sroki Polskie tańce narodowe – systematyka[33] wraz z kasetą wideo Polskie tańce narodowe. Zawarto w nim m.in. ustandaryzowany zestaw elementów kujawiakowych, wypracowany w latach 1987-1989 podczas spotkań Rady Ekspertów ds. Folkloru Ministerstwa Kultury i Sztuki. Określono więc precyzyjnie dziesięć ustawień w parze, piętnaście rodzajów kroków, jedenaście elementów ozdobnych, jedenaście figur. Systematyka ta, wraz z szerzej zakrojoną pracą Czesława Sroki Polskie tańce narodowe we współczesnych zabawach, konkursach i turniejach tanecznych[34], jest obecnie najpowszechniej stosowaną zarówno przez zespoły pieśni i tańca, jak i uczestników cieszących się dużą popularnością turniejów tańca polskiego. Bazują na niej inne, dość liczne publikacje wydawane w środowisku pedagogicznym, mające jednak wtórny charakter.
[1] D. Idaszak, Mazurek przed Chopinem, w: F.F. Chopin, red. Z. Lissa, Warszawa 1960, s. 246.
[2] F. Jaskólski, Pasterze na Bachorzy. Sielanki kujawskie, Warszawa 1827, s. 65, 94, 99.
[3] Ł. Gołębiowski, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1830, s. 211.
[4] Ł. Gołębiowski, Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach, Warszawa 1831, s. 325.
[5] H. Windakiewiczowa, Wzory ludowej muzyki polskiej w mazurkach Fryd. Chopina. Studium muzykologiczne, Kraków 1926.
[6] Kuryer Szafarski – list do rodziny z 24 sierpnia 1824 roku; List do rodziców z 26 sierpnia 1825 roku; Kuryer Szafarski – list do rodziny z 3 września 1824 roku.
[7] K. Wójcicki, Pieśni ludu Białochrobatów Mazurów i Rusi z nad Bugu, 2 tomy, Warszawa 1836, tom I, s. 279.
[8] L. Zienkowicz, Les Costumes du Peuple Polonais, Paris 1841, s. 86-87.
[9] K. Czerniawski, Charakterystyka tańców przez Karola Czerniawskiego, Warszawa 1847, s. 37, 61; tenże, O tańcach narodowych naszych z poglądem historycznym i estetycznym na tańce różnych narodów, a w szczególności na tańce polskie, Warszawa 1860, s. 57.
[10] O. Kolberg, Pieśni ludu polskiego, Serya I, Warszawa 1857, s. VIII.
[11] Rok później w Warszawie autor wydał także Zbiór tańców pod tytułem „Karnawał na Kujawach”, a dwadzieścia lat później w Poznaniu sześć kolejnych zeszytów z kujawiakami.
[12] Oskar Kolberg w 1853 r. skomponował także operę sielską Król pasterzy, zainspirowaną wspomnianym dziełkiem Feliksa Jaskólskiego
[13] Prawdopodobnie był on autorem opisu w „Ruchu Muzycznym” z nr 40 w 1860 roku; O. Kolberg, Mazowsze: obraz etnograficzny. Tom II. Mazowsze polne. Część druga, Kraków 1886, s. 298. Tuż przed swoją śmiercią (1893 r.) Bliziński opracował też poświęcone kujawiakowi hasło do encyklopedii Glogera; J. Bliziński, Kujawiak, hasło w: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, tom 3, Warszawa 1902, s. 115.
[14] O. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Serya IV, Kujawy, Część druga, Warszawa 1867, s. 199-206.
[15] Liczba uderzeń na minutę według metronomu Mälzla.
[16] A. Kleczewski, Tańce salonowe, Lwów 1879, s. 99, 101-103.
[17] K. Mestenhauser, Szkoła tańca Karola Mestenhausera w 3-ch częściach. Cz. 2 Tańce kołowe: galop, polka, polka mazurka z troteską, walce, oberek, tańce figurowe: kontredans, lansier, imperjal, polonez, krakowiak, kotiljon, Warszawa 1888, s. 143-148.
[18] R. Lange, A. Pawlak, B. Krzyżanowska, Folklor Kujaw, Poznań 2001, s. 32.
[19] I. Zabłocka-Bączkowska, Dwór w Kłosach (pierwodruk: „Wiadomości”, 1959, nr 686) i Kujawski bal (pierwodruk: „Wiadomości”, 1954, nr 432), w: Irena Zabłocka-Bączkowska, Krajobrazy i ludzie. Opowiadania norfoldzkie, Opole 1995, s. 98, 106-108; S. S. Nicieja, Między Wschodem a Zachodem. O krajobrazach Ireny Zabłockiej-Bączkowskiej, w: I. Zabłocka-Bączkowska, dz. cyt., s. 15.
[20] Zob. m.in. Z. Kłośnik, O tańcach narodowych polskich (odczyt wygłoszony staraniem Tow. Zabaw Ruchowych w sali ratuszowej we Lwowie), Lwów 1907; K. Derc, Czym jest Stowarzyszenie Miłośników Tańców Polskich i do czego dąży, Warszawa 1931 i in.
[21] J. Waxman, Tańce narodowe, Poznań 1936, s. 53-59, 92-101 (wyd. 2 – 1937, wyd. 3 – 1937, wyd. 4 – 1946).
[22] J. Ostrowski-Naumoff, Polskie tańce narodowe, „Teatr w Szkole”, 1936/1937, nr 4/5, s. 87-96.
[23] Z. Kwaśnicowa, Zbiór pląsów II, Warszawa 1938, s. 168-180.
[24] Zob. B. Bednarzowa, M. Młodzikowska, Tańce : rytm – ruch – muzyka. Wybór dla potrzeb wychowania fizycznego, Warszawa 1983, s. 116-125.
[25] J. Hryniewiecka, Sześć scenicznych układów polskich tańców ludowych, Warszawa 1961 (wyd. 2 –1962); tejże, Tańce Harnama: polonez, mazur, oberek, kujawiak, Warszawa 1961; tejże, Polskie tańce narodowe w formie towarzyskiej, Warszawa 1967 (wyd. 2 – 1971; wyd. 3 – 1973), tejże, Pięć tańców polskich, Warszawa 1970; tejże, 5 tańców polskich, Warszawa 1990.
[26] Różne formy tańców polskich, red. I. Ostrowska, Warszawa 1980.
[27] J. Hryniewiecka, Polskie tańce narodowe…, dz. cyt., s. 85-99.
[28] Kompozycja Na melodię kujawiaka, J. Hryniewiecka, Tańce Harnama…, dz. cyt., s. 131-160.
[29] J. Hryniewiecka, Sześć scenicznych…, Zeszyt II, 1962, s. 35-56.
[30] Kompozycja Kujawiak, J. Hryniewiecka, Pięć tańców polskich…, dz. cyt., s. 62-92.
[31] Z. Kwaśnicowa, dz. cyt., s. 168-180; C. Sroka, Metrum muzyczne jako czynnik normujący różnie krok taneczny kujawiaka i tanga, „Kultura Fizyczna”, 1962, nr 5, s. 399-404.
[32] R. Lange, Tańce kujawskie, „Literatura Ludowa”, 1963, nr 4; R. Lange, A. Pawlak, B. Krzyżanowska, dz. cyt.
[33] C. Sroka, Polskie tańce narodowe – systematyka, Warszawa 1990.
[34] C. Sroka, Polskie tańce narodowe we współczesnych zabawach, konkursach i turniejach tanecznych, Warszawa 2003.