Gry i zabawy dzieci – od magii do nauki

Zabawy i gry mają rodowód równie stary jak taniec. W swych początkach naśladowały ważne zdarzenia z życia wspólnoty (na przykład walkę czy polowanie). Z czasem nabrały znaczenia magicznego i stały się częścią rytuałów, w których gestom i ruchom towarzyszyły słowa i muzyka. Z nich właśnie, jak podkreśla wielu badaczy tego zagadnienia, wyłoniły się gry i zabawy ludowe. To w nich właśnie można odnaleźć relikty dawnych obrzędów i zwyczajów, podpatrzonych przez dzieci i zaadoptowanych do ich własnych potrzeb. Świadczą o tym używane w zabawach rekwizyty (np. maski, miotła, kije, piłki z sierści czy stare ubrania), formułki słowne czy proste melodie. Wiele dziecięcych zabaw, a także tańców o charakterze zabaw, ma też archaiczną formę organizacji przestrzennej – korowody (forma, która zachowała się w nielicznych tańcach dorosłych), zabawy po kole, w rzędach lub łańcuchach. Ważną grupę wśród zabaw dziecięcych stanowią te oparte na rymowankach i grach słownych – to bardzo popularne do dziś wyliczanki i odliczanki, słowne dialogi i zgadywanki. Inna grupa zabaw to te, w których dzieci naśladowały zachowania dorosłych.

W kulturze tradycyjnej gry i zabawy uczyły dzieci współdziałania, a także orientacji, wyrabiały refleks, rozwijały wyobraźnię i dziecięcą twórczość. Były przekazywane młodszym przez starsze dzieci, drogą przekazu ustnego i naśladowania.

Najstarsze przekazy pisane dotyczące zabaw i gier dziecięcych w Polsce znajdujemy już u Wincentego Kadłubka, który pisał, że „zwyczajem dzieci jest grać w cet i liszkę i na długim jeździć kiju”. Wzmianki o konkretnych zabawach znajdujemy także w dziełach Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego czy Marcina Bielskiego. W roku 1831 Łukasz Gołębiowski publikuje pierwszy zbiór zabaw i gier Gry i zabawy różnych stanów, który do dziś jest nieocenionym źródłem dla badaczy tego zagadnienia. Opisy wielu zabaw ludowych znajdują się też w Ludzie Oskara Kolberga – są one tym dla nas cenniejsze, że zawierają także melodie do zabaw z poszczególnych regionów.

Wiele z dawnych zabaw nie dotrwało do naszych czasów, inne uległy wielu zmianom lub wpływom, ale ich bogactwo w kulturze wiejskiej i miejskiej wciąż może być źródłem inspiracji dla współczesnych działań edukacyjnych i artystycznych. Chcemy przybliżyć użytkownikom portalu te spośród dziecięcych gier i zabaw, które najdłużej zachowały się w tradycyjnej (i współczesnej) kulturze na wsi i w mieście, o których wciąż jeszcze mogą pamiętać nasi dziadkowie i rodzice.

dr Robert Dul
img_8197