W świetle badań muzykologicznych, rytmika pokrewna współczesnej oberkowej pojawiła się nie wcześniej niż w XVII wieku[1], co zdaje się korespondować z takimi określeniami z epoki, jak: wyrwaniec (Hieronim Morsztyn, 1624), skoczne obwertasy (Adam Korczyński, 1675), czy wyrwany (Jan Chryzostom Pasek, ok. 1690-1695)[2]. Jednak ze względu na brak opisów tańców kryjących się pod tymi terminami trudno je utożsamiać z oberkiem. Podejrzewać zaś należy, że były to poprzedzające oberka gatunki o charakterze mazurkowym. Danuta Idaszak twierdzi, że oberek wyłonił się z gatunku mazura dopiero pomiędzy 1750 a 1830 rokiem[3], stopniowo zresztą rugując wiejskiego mazura. Prawdopodobnie o tym procesie pisał w 1829 roku Kazimierz Brodziński, sugerując wpływ wirowego walca, zaadaptowanego od licznej w Warszawie przełomu XVIII i XIX wieku ludności niemieckiej[4]. Z tego właśnie czasu (1797 rok) pochodzi pierwsze na terenie Polski wyobrażenie graficzne tańca wirowego, wykonane przez Michała Płońskiego w Nieborowie. Jednak Jan Prosnak doszukiwał się oberka w wystawionym już w 1783 roku wodewilach Żółta szlafmyca, albo kolęda na Nowy Rok Gaetana (Kajetana Majera) i Słowik, czyli Kasia z Hanką na wydaniu Macieja Kamieńskiego z roku 1790[5]. Oberek pojawił się też w 1816 roku w operze Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale Karola Kurpińskiego i Jana Nepomucena Kamińskiego, jak też w powstałym w 1823 roku balecie Wesele krakowskie w Oycowie Karola Kurpińskiego i Józefa Damse (z fragmentami z wodewilu Stefaniego) w choreografii Julii Mierzyńskiej i Maurice’a Piona[6]. Użyty został także w finale powstałego podówczas Koncertu fortepianowego C-dur Franciszka Lessla. Nazwa „obertas” pada w korespondencji Fryderyka Chopina z 1825 roku, relacjonującej przebieg dożynek w Obrowie[7]. Kompozytor jako jeden z pierwszych wplótł fragmenty o charakterze oberkowym do niektórych swoich mazurków z okresu warszawskiego. Jednak nazwa „oberek” w literaturze pojawiła się dopiero w roku 1831 w pracy Gry i zabawy różnych stanów… Łukasza Gołębiowskiego[8], a pierwsza kompozycja określona tym mianem (Obertas-mazur Kazimierza Lubomirskiego) w 1839 roku. Z kolei Oberek ze zbioru Kwiaty karnawałowe Karola Hausera z 1846 roku jest najstarszym znanym nam potwierdzeniem wykonania oberka w salonowej praktyce tanecznej.

Opis towarzyskiej, salonowej formy oberka – inspirowanej być może także przez pojawiające się podówczas opisy form wiejskich[9] – jako pierwszy opublikował Arkadiusz Kleczewski w roku 1879. Za podstawową cechę uznał on wirowanie w lewo i stosowanie elementów ozdobnych: hołubców, „wyrwasów” (naprzemienne klęki na prawą i lewą nogę), oraz zataczania prawą nogą półkola[10]. Z kolei Karol Mestenhauser w 1888 roku proponował rozbudowane figury: Nie uciekaj dziewczę, Zawadyjaka, Harne dziewuchy, Z wyrwasem, Obertas z Wieliczki, Przepiórka[11]. Dzięki opisowi z podręcznika Mieczysława Rościszewskiego wiemy, że oberka tańczono chętnie pod koniec zabawy, a tancerze używali także pas mazurowych (hołubca, pas marché) oraz „wyrwasów”[12].

XX-wieczne dzieje oberka zostały zdominowane przez cele edukacyjne wyznaczone po raz pierwszy przez Zygmunta Kłośnika[13]. W okresie międzywojennym zaowocowały one opracowaniami Jana Ostrowskiego-Naumoffa[14], Józefa Waxmana[15] i Zofii Kwaśnicowej[16]. Kontynuowane były w latach powojennych, choć coraz częściej formy towarzyskie mieszano z formami scenicznymi[17].

Należy zaznaczyć, że w tym czasie rozwinęła się także wersja sceniczna narodowego oberka. Szczególną rolę odegrał tu Feliks Parnell, który dodawał kroki à la chasse czy też pas de basque, różne przysiady i skoki, w tym z obrotami, oraz przekształcone cabriole, a całość wzbogacał licznymi ozdobnikami, takimi jak kroki akcentowane (np. w obrazkach scenicznych Umarł Maciek, umarł i W parku). Obrazu dopełniała groteska i akrobatyka, na czele ze słynnymi „kozłami”[18]. Wiele nowinek wprowadziła także Jadwiga Hryniewiecka, która jakkolwiek bazowała na Kolbergowskich opisach oberka (szczególnie z Kujaw), to jednak dokonywała daleko idącego przerysowania opisanych przez ojca polskiej etnografii elementów ruchowych[19].

Współcześnie stosuje się najczęściej formę, która została ustalona w latach 1987-1989 przez Radę Ekspertów ds. Folkloru Ministerstwa Kultury i Sztuki. Rada precyzyjnie określiła ustawienia, ujęcia i objęcia w parze, pozycje rąk i rodzaje kroków, elementy ozdobne wykonywane przez tancerkę i tancerza oraz figury wykonywane w obrębie pary. Wszystkie te elementy zostały opisane przez Czesława Srokę w książce Polskie tańce narodowe – systematyka[20].

[1] E. Dahlig-Turek, „Rytmy polskie” w muzyce XVI-XIX wieku. Studium morfologiczne, Warszawa 2006, s. 193.

[2] Za: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, tom 4, Warszawa 1903, s. 356.

[3] D. Idaszak, Mazurek przed Chopinem, w: F.F. Chopin, red. Z. Lissa, Warszawa 1960, s. 246.

[4] K. Brodziński, Wyjątek z pisma o tańcach przez Kazimierza Brodzińskiego, „Melitele” nr 1, 1829, s. 97. Z tezą tą nie zgadzał się Karol Czerniawski, który jednak jeszcze w 1847 roku wśród peryferyjnych społeczności mazowieckich dostrzegał w oberku pozostałości mazura (zwanego drobnym lub wyrwasem); K. Czerniawski, Charakterystyka tańców przez Karola Czerniawskiego, Warszawa 1847, s. 51, 59-60. Potwierdzili to również późniejsi badacze: O. Kolberg, Pieśni ludu polskiego: serya I, zebrał i wydał Oskar Kolberg, Warszawa 1857, s. VIII; K. Mestenhauser, Szkoła tańca Karola Mestenhausera w trzech częściach, t. 2 Tańce kołowe: galop, polka, polka mazurka z troteską, walce, oberek. Tańce figurowe: kontredans, lansjer, imperial, polonez, krakowiak, kotylion, Warszawa 1888, s. 143-144; Z. Kwaśnicowa, Polskie tańce ludowe. Mazur, Warszawa 1953, s. 8.

[5] J. Prosnak, Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, Kraków 1955, s. 131, 137.\

[6] K.A. Jürgensen, Reconstructing la cracovienne, „Dance Chronicle” 1982, nr 6, s. 233-234.

[7] List do rodziców z 26 sierpnia 1825 r.

[8] Ł. Gołębiowski, Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym lub niektórych tylko prowincyach, Warszawa 1831, s. 246.

[9] K. Czerniawski, Charakterystyka tańców przez Karola Czerniawskiego, Warszawa 1847, s. 59-60; K. Zakrzewskiego, Obertas, Dodatek do „Lutni Polskiej”, Poznań 1855, nr 8, s. 58; O. Kolberg, Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Seria IV, Kujawy, Część druga, Warszawa 1867, s. 199-203, 206-207; tenże, Lud…, Serya XII, W. Ks. Poznańskie. Część czwarta, Kraków 1879, odnośnik do s. 321; tenże, Lud…, Serya XIII. W. Ks. Poznańskie. Część piąta, Kraków 1880, s. V, IX-X.

[10] A. Kleczewski, Tańce salonowe, Lwów 1879, s. 99-104.

[11] K. Mestenhauser, Szkoła tańca Karola Mestenhausera w trzech częściach, Część II, Tańce kołowe: Galop – Polka – Polka Mazurka z Troteską – Walce – Oberek, Tańce figurowe: Kontredans – Lansjer – Imperjal – Polonez – Krakowiak – Kotiljon, Warszawa 1888, s. 143-158 (II 1901, III 1904, s. 149-155).

[12] M. Rościszewski, Tańce salonowe. Praktyczny przewodnik dla tancerzy i wodzirejów uwzględniający tańce najnowsze i najmodniejsze z illustracyami, Warszawa 1904, s. 103-104.

[13] Z. Kłośnik, O tańcach narodowych polskich, Lwów 1907.

[14] J. Ostrowski-Naumoff, Polskie tańce narodowe, „Teatr w Szkole” 1936/1937, nr 9, s. 253-261.

[15] J. Waxman, Tańce narodowe, Poznań 1936 (II wyd. – 1936, III wyd. – 1937, s. 58-62, 100-109, IV wyd. - 1946).

[16] Z. Kwaśnicowa, Zbiór pląsów II, Warszawa 1938, s. 168-174, 180-205.

[17] J. Hryniewiecka, Polskie tańce narodowe w formie towarzyskiej, Warszawa 1967 (wyd. 2 – 1971; wyd. 3 – 1973), Różne formy tańców polskich, red. I. Ostrowska, Warszawa 1980, s. 109-115, 295-315; B. Bednarzowa, M. Młodzikowska, Tańce: rytm – ruch – muzyka. Wybór dla potrzeb wychowania fizycznego, Warszawa 1983, s. 125-145; O. Kuźmińska, H. Popielewska, Taniec, rytm, muzyka, Seria: Skrypty Nr 116, Poznań 1995, s. 122-127.

[18] F. Parnell, Moje życie w sztuce tańca (pamiętniki 1898-1947), Łódź 2003, s. 239.

[19] J. Hryniewiecka, Sześć scenicznych układów polskich tańców ludowych, Warszawa 1961 (wyd. 2 - 1962); tejże, Tańce Harnama: polonez, mazur, oberek, kujawiak, Warszawa 1961; tejże, Pięć tańców polskich, Warszawa 1970; tejże, 5 tańców polskich, Warszawa 1990; Różne formy tańców polskich, red. I. Ostrowska, Warszawa 1980.

[20] C. Sroka, Polskie tańce narodowe – systematyka, Warszawa 1990, s. 38-43.